خیام

(ارامگاه خیام نیشابور)

حکیم عمر خیام نیشابوری را معاصرانش به حکمت و فلسفه و ریاضی و طب و نجوم می شناختند. زادگاهش نیشابور و روزگار زندگانی اش قرن 5 و دهه های نخستین سده ششم هجری بوده است. سال وفاتش 517 و ارامگاه شکوهمندش در کنار شهر نیشابور زیارتگاه صاحب دلان و ادب دوستان است.
روزگار خیام روزگار عجیبی بود. در نیشابور و شهر های دیگر میان فرقه های متعصب و زاهدمنش اشعری با شیعیان و معتزلیان اختلاف های بسیاری بود. حنفی ها و شافعی ها با هم در نزاع بودند و تقریبا هر نوع ازادی و ازاداندیشی از میان رخت بر بسته بود.
محیط سیاسی ان روزگار الوده به تعصب و قشری گری بود. نمونه اشکار این تعصب های مذهبی و سیاسی را در سیاست نامه ی خواجه نظام الملک می توان دید. متعصبان , فلسفه و حکما و حتی دانشمندانی هم چون خیام را دهری و کافر قلمداد می کردند.
در چنین زمانه ی پراشوب و تنگ نظری است که خیام در همه چیز شک می کند  و اندیشه ها و تاملات فلسفی خود را در قالب اشعاری کوتاه به نام رباعی می ریزد و بی انکه داعیه ی شاعری داشته باشد برای زمزمه در لحظه های دلگیر تنهایی و بی هم زبانی در گوشه ای یادداشت میکند.
رباعی مخصوص اندیشه های کوتاه و عمیق و تاملات فلسفی است که معمولا در ان تکیه اصلی معنا در مصراع چهارم است.
قالب ترانه را خیام ابداع نکرده است اما اگر بگوییم که نام بردارترین ترانه ها در ادب فارسی به نام او ثبت شده است گزافه نگفته ایم.
تعداد ترانه هایی که واقعا از خیام است نباید چندان زیاد باشد اما بعد از خیام در مجموعه ها و کتاب ها مقدار زیادی رباعی به او نسبت داده شده که بسیاری از انها از شاعر دردمند و کم سخن نیشابور نیست. گویی هر کس حرفی اعتراض امیز و تردید برانگیز و غیر قابل تحمل داشته که خود جرئت پذیرفتن عواقب ان را نداشته است ان را به خیام نسبت داده است.
تذکره نویسان و شعر دوستان هم هرجا چنین ترانه هایی را یافته اند بی انکه نام سرایندگان ان ها را بدانند انها را به نام خیام ثبت کرده اند. رباعیات خیام از دیرباز به زبانهای خارجی ترجمه شده و او را در ادبیات مغرب ,زمینه ویزه در حوزه های نفوذ زبان انگلیسی بهره ای جهانی و مشهور کرده است. این شهرت بدون شک ناشی از ترجمه موزون و زیبایی است که ادوارد فیتزجرالد شاعر نامور انگلیسی از رباعیات او به دست داده و خود او هم به حق به (خیام انگلیسی) شهرت یافته است.

بهترین چاپ های رباعیات خیام را محمد علی فروغی و صادق هدایت منتشر کرده اند.